جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری

چکیده
جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری

دکتر آسیه ذبیح نیا عمران ، احمد طحانی، ناهید دهقان

استکبارستیزی به معنای مقابله و مبارزه با کسانی که روحیه استکباری دارند، در قرآن کریم سفارش شده و راهکارهای آن نیز بیان گردیده است. در شعر علامه اقبال لاهوری، که سرشار از مفاهیم قرآنی و دینی است استکبار ستیزی نیز جایگاه ویژه ای دارد. علامه اقبال ابتدا می خواهد ارزش والای انسان را به او بشناساند و بعد از مرحله ،خودشناسی وی را به مبارزه با استعمار و استکبار دعوت کند محورهایی که در شعر علامه اقبال لاهوری درباره استبکار ستیزی وجود دارد برگرفته است مفاهیم قرآنی استکبارستیزی است. این محورها را می توان حول محورهای خودشناسی توحید و خداباوری وحدت و یک پارچگی شناخت شیطان و مبارزه با او و بالاخره پرهیز از ناامیدی و ترس مورد بررسی قرار داد در این مقاله که به شیوه توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای نگاشته شده است، استکبار ستیزی در شعر اقبال لاهوری با تکیه بر مفاهیم و آموزههای قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. کلمات کلیدی قرآن ،کریم اقبال لاهوری، استبکار، استکبار ستیزی

۱ دانشیار دانشگاه پیام نور

۲. دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات ،فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی کارشناس ارشد دانشگاه پیام نور

  مقدمه
دین مبین اسلام همواره دو محور اصلی را برای زندگی اجتماعی بشر مورد توجه قرار داده است: اول عدالت و دوم قسط؛ بطوریکه میتوان رسالت همۀ انبیاء و اولیاء الهی را حول این دو محور جستجو کرد. «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافَعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قوی عزیز» (حدید، (۲۵) علامه جوادی آملی ذیل آیه می نویسد: «منظور از بینات و دلایل روشن، ادراکات عقلی و خردورزی های صحیح علمی و نیز معجزات و کرامات عملی است. همچنین مراد از «کتاب»، برخی از معارف و احکام و عقاید و اخلاق و سایر علوم است. میزان و معیار صحیح نیز همراه معصوم است و هیچ ،میزانی دقیق تر از سیره و روش و راه کارهای معصومانه پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان دین علیهم السلام نیست.» (جوادی آملی، ۱۳۸۱ ۱۷۴) آیت الله سبحانی نیز بیان میدارند جمله لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ) علت فرستادن پیامبران و نازل نمودن کتب آسمانی است که در آغاز آیه وارد شده است گویی بسط قسط در جامعه
یکی از اهداف اعزام پیامبران و انزال کتب آسمانی می باشد.» (سبحانی، ۱۳۷۰، ج ۱۰: ۴۴)

در سیره معصومین (ع) نیز یاری مظلوم و مبارزه با ظالم همواره به عنوان یک اصل اساسی مورد توجه بوده است. حضرت علی (ع) می فرمایند: «أُوصِیکُمَا بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَلَا تَبْغِیَا الدُّنْیَا وَ إِنْ بَغَتْکُمَا وَ لَا تَأْسَفًا عَلَى شَیْءٍ مِنْهَا زُوِیَ عَنْکُمَا وَ قُولا بِالْحَقِّ وَاعْمَلَا لِلْأَجْرِ وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُوم عَوْناً شما را به ترس از خدا وصیت میکنم و وصیت می کنم که در طلب دنیا مباشید هر چند دنیا شما را طلب کند، بر هر چه دنیایی است و آن را به دست نمی آورید یا از دست میدهید اندوه مخورید سخن حق بگویید و برای پاداش آخرت کار کنید. ظالم را دشمن و مظلوم را یاور باشید نهج البلاغه، ۱۳۸۴: ۷۱۱) بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که مبارزه با استکبار و استکبار ستیزی به عنوان یکی از مهمترین مولفه های حیات زندگی اهل ایمان مطرح است و دین که نقش هادی بشر به سوی کمال و رستگاری را بر عهده دارد، به این مهم : م تأکید دارد.
اقبال لاهوری به عنوان یکی از شاعران انقلابی و دادگر شهرت دارد. وی که سرتاسر اشعارش مملو از نشانهها و مفاهیم دینی است به بحث استکبار و استعمار ستیزی نیز توجه ویژه داشته است. «اقبال لاهوری اندیشمند مسلمانی که از دوران طفولیت با برخورداری از مبانی دینی و قرآنی اساس تفکرات معنوی خود را پایه ریزی نمود و نگرش های عرفانی اش را همانگونه که از متن آثارش روشن است با تکیه و اعتماد بر میراث فرهنگی اساتید و بزرگان

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۲۹
عرفان و تصوف بنیاد نهاد وی با نگرشهای معرفتی و عرفانی درباره خدا، انسان، خود و جهان، دریچه تازه ای گشود.» (آبسالان، ۱۳۸۸: ۱۶) اندیشه های بلند علامه ،اقبال با تکیه بر مبانی ،دینی در جستجوی رستگاری و رهایی از ظلم و ستم است. این ظلم و ستم میتواند از نوع انسانی آن یا به عبارتی استبکار ستیزی مطرح باشد، و یا می تواند از نوع نفسانی ،آن یعنی جهاد اکبر تفسیر گردد. این اندیشه ها در اشعار سخن سرایان بزرگ فارسی نیز به کرات به چشم میخورد به عنوان نمونه مولانا در غزلی زیبا همه آنچه منظور این عبارت است را بیان میدارد بنمای رخ که باغ و گلستام آرزوست
بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
آن نور جیب موسی عمرانم آرزوست
جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم اوا
اهمیت و ضرورت پژوهش
استکبار ستیزی با توجه به گسترش روز افزون هجمه به ملتها و دستاوردهای آنها از سوی مستکبران، اهمیت ویژه ای دارد و پژوهشهای مربوط به این موضوع نیز بالتبع از اهمیت بسزایی برخوردار است علامه اقبال لاهوری یکی از شاعران پیشرو در زمینه استعمال و استکبار ستیزی است و از اینرو با توجه به اهمیت موضوع پژوهش حاضر ضرورت پژوهش حاضر روشن می گردد.
پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهشهای گسترده ای در زمینه آثار و اندیشههای علامه اقبال لاهوری به انجام رسیده است که می توان به مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری (ر.ک: موج زخود رسته، ۱۳۸۸) و مقالاتی که در مجلات و همایشهای علمی منتشر می شود اشاره کرد. جستجوی نویسندگان مقاله حاضر در رابطه با استکبار ستیزی در شعر اقبال نشان می دهد تاکنون تحقیق مستقلی در اینباره صورت نپذیرفته است. لیکن درباره بررسی موانع بیداری و پیشرفت جوامع اسلامی از دیدگاه اقبال لاهوری (ر.ک: پارسا،۱۳۸۸: ۱۶۰-۱۷۰) و نیز
۱. مولوی، ۱۳۶۸: ۴۴۱

۲۳۰ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
اندیشه وحدت جهان اسلام در شعر اقبال (ر.ک: سرباز ، ۱۳۸۸ ۷۶۲-۷۷۳) که می تواند به نوعی از مولفه های استکبار ستیزی تلقی گردد مقالاتی نوشته شده است. همچنین مولفه های پایداری در شعر فارسی علامه اقبال لاهوری نیز به انجام رسیده است. (ر.ک: امیری خراسانی و احسانی، ۱۳۹۳)
.۱ معنا و مفهوم «استکبار» و «استکبار ستیزی» استکبار در لغت از ریشه کبر به معنای عظمت و بزرگی قدر است (قرشی، ۱۳۷۱، ج ۶: ۷۲) که
این کبر حالتی ناشی از اعجاب نفس و احساس خود برتر بینی است راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ ۶۹۷) بنابراین میتوان نتیجه گرفت که استکبار دارای دو وجه است. یکی آن که انسان در شرایط زمانی و مکانی مناسب طلب بزرگی و عظمت کند که در این صورت امری شایسته و پسندیده است و دیگر آنکه وی ابراز بزرگی نماید در حالی که در واقع آنگونه نیست. (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۶۹۷ اصرار بر نشنیدن سخن حق و پذیرش دعوت الهی نیز جلوه دیگری از معنا و مفهوم استکبار است که مفسران به آن تأکید داشته اند. (ر.ک: طباطبایی، ۱۴۱۷، ج ۲۰:
دقت در آیات قرآن کریم در بحث استکبار نشان می دهد گفتمان استکباری در دو سطح فردی و اجتماعی قابل بررسی بوده و ظهور و بروز می یابد برداشت اول از استکبار ناظر بر فرد است. بدین معنا که این آیات مستکبران را کفاری میدانند که در برابر دعوت الهی سر به تسلیم فرو ننهاده اند و در مقابل خداوند عصیان ورزیده.اند این گروه از مستکبران در هر قشر و طبقه ای اعم از فقیر و غنی حاکم و محکوم وجود دارند قرآن عامل اصلی ایستادگی و عدم تسلیم در برابر پیامبران الهی را در بعد فردی وضعیت کبر در اوضاع نفسانی می داند.» (مهدوی و باب اناری، ۱۳۹۰: ۱۷۵) و «برداشت دوم از لفظ استکبار ناظر بر اجتماع است. آیاتی از قرآن، مستکبران را کفاری معرفی میکند که دارای موقعیتهای اقتصادی، نظامی و سیاسی در جامعه هستند و عده ای را تحت سلطه خود در میآورند این دسته از کفار علاوه بر اینکه در بعد فردی نسبت به آیات الهی استکبار میورزند خلق خدا را نیز کوچک شمرده و بر ایشان تکبر می ورزند مهدوی و باب اناری، ۱۳۹۰: ۱۷۵)
از سوی دیگر سه سطح اعتقادی، روحی و روانی و اجتماعی را نیز برای معنا و مفهوم استکبار در قرآن ذکر کرده اند که سطح اعتقادی آن ریشه در بی اعتقادی به معاد و روز جزا دارد و سطح روحی و روانی آن با برتری جویی و علو و خود برتر بینی همراه است و سطح اجتماعی آن نیز با بی نیاز دیدن خویش از خداوند و رفاه زدگی همراه است. (ر.ک: افتخاری

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۱
و باباخانی، ۱۳۹۴: ۵۱) فرقانی اصول بنیادین مبارزه با استکبار را حول محورهای خودباوری و اعتماد به نفس، برخورد تهاجمی و شکیبایی و پایداری در مبارزه دسته بندی می.کند فرقانی، ۱۳۸۳: ۲۸_۳۲) ۲ نگاهی به زندگی و اندیشه علامه اقبال لاهوری علامه محمد اقبال لاهوری در قرن نوزدهم میلادی متولد شد و در قرن بیستم حیاتی تازه به کالبد فرسوده جامعه اسلامی بخشید امیری خراسانی و احسانی، ۱۳۹۳: ۲) اقبال شاعر بزرگ فارسی گوی شبه قاره هندوستان است. توانمندی و مهارت سخنور فاری زبان در سایه انس و الفت با قرآن مجید به آثار او لطافت و معنویتی خاص بخشیده است. اقبال در جای جای اشعار خود از آیات قرآن و احادیث به طرق مختلف استفاده کرده است که بیانگر عقاید و نظرات و مشرب روحانی و عقاید دینی و تربیتی اوست در یک کلام مضمون شعر اقبال بیان عشق به دین، قرآن، پیامبر (ص) و ائمه بزرگوار (ع) است که برای بیان افکار و احساسات خود برگزیده است. (یوسف پور، ۱۳۸۵: ۱۵۴)
علامه اقبال در زمانی چشم به جهان گشود که دورۀ انحطاط و زوال ملت مسلمان بود و برای مسلمانان گویا قیامت صغری بود در این زمان نیز تصورات منفی نسبت به زندگی وجود داشت و استعمار غرب به قسمت اعظم دنیای مسلمانان احاطه داشت. بنابراین در این زمانه شک و تردید یأس و نا امیدی و سرگردانی حاک بود و علامه اقبال در این دوره به انسان درس شجاعت و دلاوری می .داد فراقی ۱۳۸۶ (۳۳۴) علی شریعتی در اینباره بیان داشته است: «من وقتی به اقبال می اندیشم علی گونه ای را میبینم انسان را بر گونۀ علی، اما بر اندازه های کمی و کیفی متناسب با استعدادهای بشری قرن بیستم.» (شریعتی، ۱۳۶۹: ۲۸)
بررسی مولفههای قرآنی استکبار ستیزی در شعر اقبال برای استکبار ستیزی راهکارهای مختلفی وجود دارد و قرآن کریم راهکارهایی چون صبر و پایداری، بهره بری از رهبری صالح و یاورانی صدیق اتحاد و انسجام، برخورد تهاجمی با استکبار، تحقیر و شکستن شکوه دروغین مستکبران و.... (ر.ک: موسوی، ۱۳۸۷: ۳۷-۴۱) در شعر علامه اقبال نیز مصادیقی از راهکارهای قرآنی برای استکبار ستیزی وجود دارد که خودشناسی توحید و خداباوری، وحدت و یکپارچگی شناخت شیطان و مبارزه با او و بالاخره پرهیز از ترس و ناامیدی در این بخش از مقاله مورد بررسی قرار می گیرند و مصادیق قرآنی موارد ذکر شده بیان میشود و سپس شعر اقبال بررسی خواهد شد.

۲۳۲ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۱-۳. خودشناسی
یکی از راهکارهای قرآن کریم برای مبارزه با استکبار خودشناسی است. «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمّ پس انسان مغرور باید بنگرد که از چه آفریده شده است؟ (طارق، ۵) وَلَا یَذْکُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئًا» آیا آدمی برای ایمان به معاد) متذکر آن نمی شود که اول که هیچ محض و معدوم صرف بود ما او را ایجاد کردیم؟ مریم، ۶۷) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهُ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» ای اهل ایمان شما (ایمان) خود را محکم نگاه دارید که اگر همه عالم - گمراه شوند و شما به راه هدایت باشید زیانی از آنها به شما نرسد بازگشت همه شما به سوی خداست و همه شما را به آنچه کردید آگاه میسازد (مائده (۱۰۵) یکی از ابعاد این خودشناسی که می تواند به مبارزه با استکبار بیانجامد، در روایت حضرت علی (ع) بیان شـ شده است که می فرمایند: «من عرف نفسه جاهدها، و من جهل نفسه اهملها» کسی که خود را بشناسد با آن مجاهده می کند و کسی که به خویشتن جاهل باشد نفس خود را وا می گذارد خوانساری، ۱۳۶۰، ج ۵: ۱۷۷) در تفسیر نور ذیل آیه ۱۰۵ سوره مائده پیامهای آیه ذکر شده است که بسیاری از آنها را می توان به عنوان مولفههای دربارۀ استبکار ستیزی در نظر گرفت: ۱. در راه حق، از تنهایی نترسیم عَلَیْکُمْ أ ۲. اگر حریف دیگران نمیشویم حریف ن انحراف جامعه، مجوز گناه کردن افراد نـ
یَضُرُّکُمْ
أَنْفُسَکُمْ ..
۴. در قیامت هر کس مسئول کار خویش است. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ» ۵. در پی کشف و افشای عیوب دیگران نباشیم. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ» اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقائد باطل آنان مؤاخذه نخواهند شد. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ»
۷. در راه نجات دیگران، خودتان غرق نشوید. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ» چنان باید تربیت شویم که فساد محیط و جامعه در ما تأثیر نگذارد. «لا یَضُرَّکُمْ ۹. روحیه ی خود را به خاطر انحراف دیگران از دست ندهیم. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ
مَنْ ضَلَّ» ۱۰. گرچه منحرفان در کمین هستند اما راه مصونیت یافتن هدایت پذیری است. «لا
یَضُرُکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ» ۱۱. ایمان به معاد، عامل خودسازی است. «إِلَى اللَّهُ مَرْجِعُکُمْ»

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۳
۱۲. پیروی از نیاکان و تقلید کورکورانه از دیگران در قیامت نجات بخش انسان نیست،
بلکه هر کس باید پاسخگوی راه و عمل خویش باشد. عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ... فَیُنَبِّئُکُمْ ۱۳ رفتار و کردار انسان در دنیا فرجام او را در قیامت روشن میکند. فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (قرائتی، ۱۳۸۳، ج ۲: ۳۸۶)
در شعر علامه اقبال نیز خودشناسی به عنوان مقدمه ای برای مبارزه با استعمار و استکبار جایگاه ویژه ای دارد اقبال مخاطب را به خودشناسی و خودآگاهی دعوت می کند و این شناخت خود را به مرتبۀ انسانی و جایگاه انسان در مقابل پروردگار نیز ارتباط می دهد. بعضی از ابیاتی که اقبال درباب خودشناسی ذکر کرده است از این قرارند طبیب نکته دید از نگاهش
رس
خودی اندر او رعشه دار است
روبهی آموختم از خویش دور افتاده ام
چاره پردازان به آغوش نیستــــانم بـــرید
من که رمز شهریاری باغلامان گفته ام
بنده ی تقصیر دارم پیش سلطانم برید
گاه شاهی به جگر گوشه ی سلطان ندهند
گاه باشد که به زندانی چاهی بخشند
همه ناز بی نیازی همه ساز بی نوایی
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۴۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۲۵۳
۵ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۲۴۵
دل شاه لرزه گیرد زگدای بی نیازی

۲۳۴ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
قلندران که به تسخیر آب و گل کوشند
زشاه باج ستانند و خرقه می پوشند
به جلوتند و کمندی به مهر ومه پوشند
به خلوتند وزمان و کمان در آغوشند
با توانایی صداقت توأم است
گر خودآگاهی همان جام جـــم
است
۲۳ توحید و خداباوری
در قرآن کریم یکی از راهکارهای مبارزه با استعمار گسترش توحید و خداشناسی عنوان شده است، چراکه به بیان قرآن کریم مستکبران کسانی هستند که دعوت الهی و توحید را قبول ندارند. «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنَخْرِ جَنَّکَ یَا شُعَیْبُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنْ فِی مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ کُنَّا کَارِهِینَ» (اعراف (۸۸) تفسیر اثنی عشری درباره این آیه آورده است: «بعد از دعوت شعیب قوم را به توحید: قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ: گفتند جماعت بزرگان آنانکه نخوت و تکبر میکردند از قوم شعیب در قبول توحید و عبادت خدا و نبوت شعیب، لَنُخْرِ جَنَّکَ یا شُعَیْبُ: هر آینه البته خارج میکنیم تو را ای شعیب، وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا و کسانی که ایمان آورده اند با تو از قریه و شهر خودمان حاصل: تو را با مؤمنین نفی بلد و تبعید می نمائیم، أَوْ لَتَعُودُنّ فِی مِلّتِنا: یا عود کنید در کیش ما که کفر است، یعنی میان ما و شما یکی از این دو امر خواهد بود یا اخراج شما از این قریه یا عود شما در کفر. شعیب علیه السلام گرچه هرگز داخل ملت آنها نبودند به دلایل قاطعه و براهین ساطعه که انبیاء را جایز نیست بر ملت کفر بوده باشند لکن قوم تغلیب جماعت کردند بر واحد. یا بنابر عقیده فاسده خود که شعیب علیه السّلام اول مذهب ایشان داشته خطاب کردند او و مؤمنان را به خطاب مذکور، و شعیب نیز جوابشان را بر طبق سؤالشان داد، قالَ أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ: فرمود شعیب از روی انکار، اگر چه ما کاره باشیم بدین شما ما را جبر و قهر کنید، یعنی چگونه ما به طوع و رغبت به دین شما در ،آئیم و حال آنکه بطلان آن را دانسته ایم، مگر آنکه به قهر و جبر
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۵۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۳۶

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۵
برگردانید.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، ۱۳۶۳، ج ۴: ۱۳۹) رهبر معظم انقلاب اسلامی در شرح این آیه می فرمایند در طول دعوت انبیاء، مستکبران کسانی بودند که دعوت الهی و توحید را قبول نکردند و با آن به مقابله برخاستند و زور گفتند. وقتی پیامبر سخن حق میگوید و مردم را به حق دعوت میکند، مستکبران می گویند اگر زیاد حرف بزنی تو را اخراج میکنیم این لحن زورگویانه در مقابل دعوت داعی به حق است. این معنا و تصویری روشن از استکبار است که در دنیای ،امروز همان نظام سلطه می باشد و در محیط سیاسی دنیا همان روح ابر قدرتی و هر آن چیزی است که به سمت ابرقدرتی کشش داشته باشد و تمایل پیدا بکند قدرت هایی که هنوز ابرقدرت نیستند، اما خودشان را نیمه ابر قدرت میدانند آنها هم در برخوردشان همین طورند. خامنه ای، بی تا ۱۰) در شعر علامه اقبال لاهوری توحید و خداباوری جایگاه ویژه ای دارد
او در سینه او آرمید هر که خنجر بهر غیر الله کشید
رشته اش شیرازه افکار ما
لا الــــه ســـرمــای اســـــــرار مــا
از خیال بیش و کم آزاد شو گر خدا داری ز غم آزاد شو
وحدت و یک پارچگی
وحدت یکی دیگر از راهکارهای مبارزه با استکبار از دیدگاه قرآن کریم است. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیز کار باشید باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید. (حجرات ۱۰)
تفسیر روان جاوید ذیل آیه آورده است این آیه دلالت دارد بر آنکه اگر میان دو دسته از اهل ایمان فتنه و آشوب برپا شد و بجنگ و جدال کشید شما بموعظه و نصیحت آن دو دسته را با یکدیگر سازش دهید پس اگر یکی از آن دو دسته حاضر بصلح نشدند و بر دیگری جور و ستم نمودند با آنها مقاتله و جنگ نمائید تا رجوع نمایند بحکم خدا و پیغمبر و پس از رجوع بعدالت میان آن دو دسته . حکم کنید و اصلاح نمائید و حکم بعدل و داد اختصاص باین
اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۴۴ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۶۳ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۶۴

۲۳۶ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی - جلد سیزدهم
مورد ندارد همیشه باید بعدالت حکم نمود چون خدا دوست دارد حکومت کنندگان بعدل و داد را. ثقفی تهرانی، ۱۳۹۸ق، ج ۵: ۴۱)
در شعر علامه اقبال نیز دعوت به وحدت به چشم می خورد و در حقیقت، اقبال مبارزه با استکبار و استعمار را در گرو حفظ وحدت میداند و تصریح میکند که اگر قومی وحدتش را از دست بدهد دچار مشکلات عدیده ای خواهد شد.
بدن
روح ملت را وجود از انجمن روح ملت نیست. وحدت افکار و کردار آفــــریـــــن تا شوی اندر جهان صاحب نگین
رشته و حدت چو قومی از دست داد صد گره بر روی کار ما فتاد ما که از قید وطن بیگانه ایم چون نگه نور دو چشمیم و یکیم از حجاز و چین و ایرانیم ما شبنم یک صبح خندانیم ما مست چشم ساقی بطحاستیم در جهان مثل می و میناستیم امتیازات نسب را پاک سوخت آتش او این خس و خاشاک سوخت چون گل صد برگ ما را بو یکیست اوست جان این نظام و او یکیست
٣-٤ شناخت شیطان و مبارزه با او داستان شیطان و رانده شدن او از درگاه الهی که در سوره مبارکه اعراف ذکر شده است، بسیار آموزنده و قابل تأمل است و از سوی دیگر مبارزه با شیطان به نوعی مبارزه با استکبار و خوی استکباری تلقی می شود. «وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتَکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۳۷۹ اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳: ۳۷۹ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۵۳ ۴ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۱۶

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۷
قَالَ أَنْظِرْنِی إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنْ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ مَ لَأَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکرینَ» (اعراف، ۱۱-۱۷) و همانا شما آدمیان را بیافریدیم و آن گاه که بدین صورت کامل آراستیم، فرشتگان را به سجده آدم مأمور کردیم همه سجده کردند جز شیطان که از جمله سجده کنندگان نبود خدای متعال بدو :فرمود چه چیز تو را مانع از سجده (آدم) شد که چون تو را امر کردم نافرمانی کردی؟ پاسخ داد که من از او بهترم که مرا از آتش و او را از خاک آفریده ای. خدا به شیطان فرمود: از این مقام فرود ،آ که تو را نرسد که در این مقام بزرگی و نخوت ورزی، بیرون شو که تو از زمره پست ترین فرومایگانی شیطان گفت: حال که رانده درگاه شدم مرا تا به روزی که خلایق برانگیخته شوند مهلت ده. خدا فرمود: البته مهلت خواهی داشت. شیطان گفت که چون تو مرا گمراه کردی من نیز البته در کمین بندگانت در سر راه راست تو مینشینم آن گاه از پیش روی و از پشت سر و طرف راست و چپ آنان در می آیم و هر یک از قوای عامله و ادراکی آنها را به میل باطل میکشم)، و بیشتر آنان را شکر گزار نعمتت نخواهی یافت.
در تفسیر نمونه ذیل آیه آمده است: سجده فرشتگان برای آدم به معنی «سجده پرستش» نبوده است زیرا پرستش مخصوص خداست، بلکه سجده در اینجا به معنی خضوع و تواضع است.» مکارم شیرازی ، ۱۳۸۶، ج ۲: ۲۹ در تفسیر طیب البیان نیز می خوانیم: «خیریه نار بر طین دلیل بر خیریه ابلیس بر آدم نیست زیرا مناط خوبی و بدی در مکلف اطاعت و معصیت است، اخلاق حمیده و رذیله ایمان و کفر و علم و جهل و آدم مطیع و متخلق باخلاق حمیده و دارای ایمان و علم و معصوم از معاصی و خطاء بود و ابلیس عاصی و متکبر و کافر و جاهل
بوده و ندانسته» (طیب، ۱۳۷۸، ج ۷ (۲۸۳) در تفسیر نور نیز پیامهای آیه چنین بیان شده است ۱. تکبر نه تنها برای افراد عادی خطرناک است بلکه برای آنان که مقام عالی دارند و همنشین فرشتگان در ملأ اعلی هستند و سالها و قرنها سابقه ی عبادت دارند نیز خطر دارد. «فَاهْبِطُ، فَاخْرُجْ»
۲. نه علم و شناخت شیطان به خدا نجات بخش است و نه عبادت های طولانی او، بلکه راه نجات، تسلیم است. «تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ»
. تکبر در برابر فرمان خداوند، سبب حبط و نابودی عمل می شود. «فَاهْبِطُ ... فَاخْرُجْ» . گاهی یک لحظه تکبر در برابر فرمان خداوند سبب سقوط دائمی است. «تَتَکَبَرَ
فِیهَا فَاخْرُجْ »

۲۳۸ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۵. نتیجه ی تکبر و خود بزرگ بینی کوچکی و خواری است. آری، نتیجه ی گفتن «من «أَنَا خَیْرٌ»، شنیدن جوابِ فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ» است. (قرائتی، ۱۳۸۳، ج۳: ۲۹) در شعر علامه اقبال لاهوری نیز شیطان و مبارزه با او مورد توجه بوده است
بهترم»،
ای بسا شیطان که ادریسی کند ای بسا آدم که ابلیســی کنـــــدا زیر پای او جهان چــــــار ســــوست مرد میدان زنده را الله هــــــوســــــت ۲ بگو با من که شیطان پرورده کیست مرا گویی که از شیطان حذر کن ه پرهیز از ناامیدی و ترس
پرهیز از ناامیدی و ترس یکی از راهکاری قرآن کریم برای مبارزه با استکبار و مستکبران است. وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» شما هرگز سستی نکنید و (از فوت متاع دنیا) اندوهناک نشوید، زیرا شما فیروزمندترین و بلندترین ملل دنیایید اگر در ایمان ثابت قدم باشید. (آل عمران (۱۳۹) دربارۀ شأن نزول این آیه میخوانیم این آیه همچون دیگر آیات سوره آل عمران در مدینه بر پیامبر اسلام (ص) نازل گردیده است. زهری و قتاده و ابن نجیح گویند: این آیه به عنوان تسلیت برای مسلمین به خاطر جراحت و کشتاری که در غزوه احد به آنان وارد شده بود، نازل گردید و خداوند اراده فرمود کفار را مرعوب سازد لذا به مسلمین فرمان داد که مشرکین را دنبال کنند و ضمن تشویق و تحریض آنها را از سستی ورزیدن و حزن و اندوه نهی فرمود و به آنها وعده داد که در صورتی که به ایمان به خدا تمسک بجویند. سرانجام پیروزی با آنان خواهد بود زیرا مشرکین قصد داشتند به مدینه برگردند و مسلمین را غارت نمایند. وقتی که فهمیدند که مسلمین به خود آمده و قصد تعقیب آنها را دارند ترسیدند.» (محقق) سبزواری، ۱۳۵۹ (۱۵۱)
برخی از پیام های این آیه در تفسیر نور چنین بیان شده است
۱. شکست موضعی د در یک جنگ نشانه ی شکست نهایی مسلمانان نیست. «وَ لا تَهِنُوا وَ
لَا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ»
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۹۱ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۴۳۰ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۴۳۳

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۹
۲. رهبر باید روحیه ها را تقویت کند. «وَ أَنْتُمُ الأَعْلَوْنَ...»
. اگر به ایمان و اطاعت برگردید، در جنگ ها به پیروزی خواهید رسید. «وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ
إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» ۴. در سایه ی ایمان، می توان بر همه جهان غالب شد. «أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» ۵. پیروزی و شکست ظاهری ملاک نیست برتری به خاطر عقاید صحیح و : تفکر سالم اصل است. «وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ»
۶. در جهان بینی ،مادی عامل پیروزی سلاح و تجهیزات است، ولی در بینش الهی، عامل پیروزی ایمان است. «إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» (قرائتی، ۱۳۸۳، ج ۱: ۶۱۴) در شعر اقبال نیز پرهیز از ناامیدی و ترس برای مبارزه با استعمار و استکبار به چشم می خورد: تا امید از آرزوی پیهم است
نا امیدی را زندگـــــــانی ،
است
ناامید همچو ور افشاردت گرچه ا
دی زیا می آردت
عشق شبخونی زدن بر لامکان
گور را نادیده رفتن از جهان ۲
ای مثـــال مــــــرده در صندوق گور
می توان برخاستن بـــــی بـــــانگ صــــور
تو از این نه آسمان ترسی مترس
از فراخـــای جهــــان تـــــرسـی متـــرس ۴
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۶۴ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۲ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۳
.۴ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۳

۲۴۰ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
صبحگاهان شد به شیر بیشه ای
با پرستاری وفــــــا انــــــدیشـــه ای
خواجه ای نیست که چون بنده پرستارش نیست
بنده ای نیست که چون خواجه پرستارش نیست
هر که از چار جهات آزاد شد
چون فلک از هر جهت آزاد شد
نتیجه گیری
در این پژوهش مولفههای استکبار ستیزی قرآنی در شعر اقبال لاهوری مورد بررسی قرار گرفت. در شعر علامه ،اقبال که مسلمانی است با ویژگی درک درست اسلام، مفاهیم دینی در اوج خود تبلور یافته است شعر اقبال در واقع شعر بیداری و روشنگری است و هدف او، حرکت دادن مخاطب از بی تفاوتی به انقلابی گری و روحیۀ مبارزه طلبی و استعمار و استکبارستیزی است عدالت و قسط دو رسالت اصلی انبیاء است که حرکت انسان به سوی کمال نیز به آن گره خورده است. بنابراین از منظر دین آسمانی اسلام و قرآن کریم، استکبار ستیزی و مبارزه با ظلم و جور جایگاه مهمی دارد در شعر اقبال با توجه به مفاهیم قرآنی، استبکار ستیزی حول محورهای خودشناسی خداشناسی وحدت مبارزه با شیطان و پرهیز از ناامیدی و ترس مطرح شده است. در واقع علامه اقبال می کوشد تا مخاطب را به خودشناسی که مقدمه خداشناسی است دعوت کند سپس جوامع انسانی و اسلامی را به وحدت دعوت نماید و پس از آن راه و رسم شناخت ظالم و مستکبر را به وی شناسانده و وی را از ترس و ناامیدی برحذر دارد.
کتابنامه
قرآن کریم ترجمه مرحوم الهی قمشه ای)
نهج
البلاغه، (۱۳۸۴)، ترجمه محمد دشتی قم موسسه فرهنگی انتشاراتی شاکر
اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳: ۶۷ اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳ ۲۵۵ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۷۷

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۴۱
۱. افتخاری، اصغر و باباخانی مجتبی (۱۳۹۴)، «معناشناسی استکبار در قرآن کریم» فصلنامه آموزههای قرآنی شمارهٔ ۲۱ بهار و تابستان، صص: ۲۷-۵۳ ۲ اقبال لاهوری، محمد، (۱۳۴۳)، کلیات اشعار فارسی به کوشش احمد سروش، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی
اقبال لاهوری محمد (۱۳۸۲) کلیات اقبال لاهوری به کوشش اکبر بهداروند (با) مقدمه حضرت آیت الله خامنهای تهران نشر زوّار
۴ امیری ،خراسانی ،احمد و احسانی عبدالحمید (۱۳۹۳)، «مولفههای پایداری در اشعار فارسی علامه اقبال لاهوری»، فصلنامۀ ادبیات پایداری سال ،ششم شماره یازدهم پاییز و زمستان، صص: ۱-۲۴
۵ آبسالان، محب علی (۱۳۸۸)، «عبای مشرقی؛ نگاهی به جهان بینی اقبال لاهوری (خدا) انسان خود و جهان مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری، صص ۱۵
۴۳
۶. پارسا، سید احمد، (۱۳۸۸)، «بررسی موانع بیداری و پیشرفت جوامع اسلامی از دیدگاه اقبال لاهوری»، مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری، صص:
۰-۱۶۰
ثقفی تهرانی ،محمد (۱۳۹۸ق) تفسیر روان ،جاوید تهران: انتشارات برهان
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۱)، وحی و نبوت در قرآن، قم: انتشارات اسراء
۹ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین (۱۳۶۳) تفسیر اثنی عشری تهران: انتشارات میقات ۱۰. خامنه ای سید علی بی تا استکبار ستیزی در کلام حضرت آیت الله خامنه ای پیشخوان شماره (۳۲) به کوشش دفتر حفظ و نشر و آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای ۱۱. خوانساری، محمد بن حسین، (۱۳۶۰)، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و
در الکلم، به تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی تهران: انتشارات دانشگاه تهران ۱۲. راغب اصفهانی حسین بن محمد (۱۴۱۲ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت نشر دار العلم
۱۳. سبحانی، جعفر، (۱۳۷۰)، منشور ،جاوید، قم: انتشارات توحید ۱۴. سرباز، حسن، (۱۳۸۸)، «محمد اقبال لاهوری و اندیشۀ وحدت جهان اسلام»، مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری، صص: ۷۶۲-۷۷۳ ۱۵ شریعت ،على (۱۳۶۹) ما و ،اقبال تهران: انتشارات الهام

۲۴۲ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۱۶. طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۴۱۷ق) المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۷. طیب، سید عبدالحسین (۱۳۷۸)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام ۱۸. فراقی ،تحسین (۱۳۸۶)، «تأثیر مولوی بر اندیشهٔ محمد اقبال لاهوری»، آیینه میراث، دوره جدید سال ،پنجم شماره سوم، صص ۳۳۱-۳۴۳ ۱۹. فرقانی قدرت الله (۱۳۸۳)، استکبار ستیزی در قرآن قم پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه
۲۰. قرائتی، محسن، (۱۳۸۳)، تفسیر نور تهران مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن
۲۱. قرشی، سید علی اکبر (۱۳۷۱) قاموس ،قرآن تهران: دار الکتب الاسلامیه ۲۲ محقق سبزواری محمد باقر بن محمد (۱۳۵۹) نمونۀ بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامه و خاصه کنگرۀ هزارۀ شیخ طوسی در دانشگاه مشهد)،
:تهران: انتشارات اسلامی ۲۳. مکارم شیرازی ،ناصر (۱۳۸۶) برگزیده تفسیر نمونه با همکاری جمعی از فضلا، به تنظیم احمد علی ،بابایی تهران دار الکتب الاسلامیه ۲۴ موج زخود رسته (۱۳۸۸) مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری سیستان و بلوچستان مرکز مطالعات شبه قاره و آسیای جنوبی ۲۵. موسوی سید صمد، (۱۳۸۷)، «استکبار و شیوههای مبارزه با آن در قرآن»، مبلغان، شمارۀ ۱۰۹ آبان و آذر، صص: ۳۱-۴۱
۲۶ مولوی، جلال الدین محمد (۱۳۶۸) کلیات شمس تبریزی به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیر کبیر ۲۷. مهدوی، اصغر و باب ،اناری، مهدی (۱۳۹۰)، «کاربرد قدرت نرم از ناحیه استکبار؛ رویکردی قرآنی»، دو فصلنامۀ دانش سیاسی سال ،هفتم شمارۀ ،دوم، پاییز و زمستان، صص:
۲۰۴-۱۶۷
۲۸. یوسف پور ،پوران (۱۳۸۵)، «تأثیر آیات و احادیث در اشعار مولانا اقبال لاهوری»
فصلنامه ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی خوی شماره ۵، صص: ۱۵۴-۱۷۹چکیده

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری

دکتر آسیه ذبیح نیا عمران

احمد طحانی

ناهید دهقان

استکبارستیزی به معنای مقابله و مبارزه با کسانی که روحیه استکباری دارند، در قرآن کریم سفارش شده و راهکارهای آن نیز بیان گردیده است. در شعر علامه اقبال لاهوری، که سرشار از مفاهیم قرآنی و دینی است استکبار ستیزی نیز جایگاه ویژه ای دارد. علامه اقبال ابتدا می خواهد ارزش والای انسان را به او بشناساند و بعد از مرحله ،خودشناسی وی را به مبارزه با استعمار و استکبار دعوت کند محورهایی که در شعر علامه اقبال لاهوری درباره استبکار ستیزی وجود دارد برگرفته است مفاهیم قرآنی استکبارستیزی است. این محورها را می توان حول محورهای خودشناسی توحید و خداباوری وحدت و یک پارچگی شناخت شیطان و مبارزه با او و بالاخره پرهیز از ناامیدی و ترس مورد بررسی قرار داد در این مقاله که به شیوه توصیفی تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه ای نگاشته شده است، استکبار ستیزی در شعر اقبال لاهوری با تکیه بر مفاهیم و آموزههای قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. کلمات کلیدی قرآن ،کریم اقبال لاهوری، استبکار، استکبار ستیزی

۱ دانشیار دانشگاه پیام نور

۲. دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات ،فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی کارشناس ارشد دانشگاه پیام نور

مقدمه
دین مبین اسلام همواره دو محور اصلی را برای زندگی اجتماعی بشر مورد توجه قرار داده است: اول عدالت و دوم قسط؛ بطوریکه میتوان رسالت همۀ انبیاء و اولیاء الهی را حول این دو محور جستجو کرد. «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافَعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قوی عزیز» (حدید، (۲۵) علامه جوادی آملی ذیل آیه می نویسد: «منظور از بینات و دلایل روشن، ادراکات عقلی و خردورزی های صحیح علمی و نیز معجزات و کرامات عملی است. همچنین مراد از «کتاب»، برخی از معارف و احکام و عقاید و اخلاق و سایر علوم است. میزان و معیار صحیح نیز همراه معصوم است و هیچ ،میزانی دقیق تر از سیره و روش و راه کارهای معصومانه پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان دین علیهم السلام نیست.» (جوادی آملی، ۱۳۸۱ ۱۷۴) آیت الله سبحانی نیز بیان میدارند جمله لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ) علت فرستادن پیامبران و نازل نمودن کتب آسمانی است که در آغاز آیه وارد شده است گویی بسط قسط در جامعه
یکی از اهداف اعزام پیامبران و انزال کتب آسمانی می باشد.» (سبحانی، ۱۳۷۰، ج ۱۰: ۴۴)

در سیره معصومین (ع) نیز یاری مظلوم و مبارزه با ظالم همواره به عنوان یک اصل اساسی مورد توجه بوده است. حضرت علی (ع) می فرمایند: «أُوصِیکُمَا بِتَقْوَى اللَّهِ وَ أَلَا تَبْغِیَا الدُّنْیَا وَ إِنْ بَغَتْکُمَا وَ لَا تَأْسَفًا عَلَى شَیْءٍ مِنْهَا زُوِیَ عَنْکُمَا وَ قُولا بِالْحَقِّ وَاعْمَلَا لِلْأَجْرِ وَ کُونَا لِلظَّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلُوم عَوْناً شما را به ترس از خدا وصیت میکنم و وصیت می کنم که در طلب دنیا مباشید هر چند دنیا شما را طلب کند، بر هر چه دنیایی است و آن را به دست نمی آورید یا از دست میدهید اندوه مخورید سخن حق بگویید و برای پاداش آخرت کار کنید. ظالم را دشمن و مظلوم را یاور باشید نهج البلاغه، ۱۳۸۴: ۷۱۱) بنابراین می توان چنین نتیجه گرفت که مبارزه با استکبار و استکبار ستیزی به عنوان یکی از مهمترین مولفه های حیات زندگی اهل ایمان مطرح است و دین که نقش هادی بشر به سوی کمال و رستگاری را بر عهده دارد، به این مهم : م تأکید دارد.
اقبال لاهوری به عنوان یکی از شاعران انقلابی و دادگر شهرت دارد. وی که سرتاسر اشعارش مملو از نشانهها و مفاهیم دینی است به بحث استکبار و استعمار ستیزی نیز توجه ویژه داشته است. «اقبال لاهوری اندیشمند مسلمانی که از دوران طفولیت با برخورداری از مبانی دینی و قرآنی اساس تفکرات معنوی خود را پایه ریزی نمود و نگرش های عرفانی اش را همانگونه که از متن آثارش روشن است با تکیه و اعتماد بر میراث فرهنگی اساتید و بزرگان

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۲۹
عرفان و تصوف بنیاد نهاد وی با نگرشهای معرفتی و عرفانی درباره خدا، انسان، خود و جهان، دریچه تازه ای گشود.» (آبسالان، ۱۳۸۸: ۱۶) اندیشه های بلند علامه ،اقبال با تکیه بر مبانی ،دینی در جستجوی رستگاری و رهایی از ظلم و ستم است. این ظلم و ستم میتواند از نوع انسانی آن یا به عبارتی استبکار ستیزی مطرح باشد، و یا می تواند از نوع نفسانی ،آن یعنی جهاد اکبر تفسیر گردد. این اندیشه ها در اشعار سخن سرایان بزرگ فارسی نیز به کرات به چشم میخورد به عنوان نمونه مولانا در غزلی زیبا همه آنچه منظور این عبارت است را بیان میدارد بنمای رخ که باغ و گلستام آرزوست
بگشای لب که قند فراوانم آرزوست
آن نور جیب موسی عمرانم آرزوست
جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم اوا
اهمیت و ضرورت پژوهش
استکبار ستیزی با توجه به گسترش روز افزون هجمه به ملتها و دستاوردهای آنها از سوی مستکبران، اهمیت ویژه ای دارد و پژوهشهای مربوط به این موضوع نیز بالتبع از اهمیت بسزایی برخوردار است علامه اقبال لاهوری یکی از شاعران پیشرو در زمینه استعمال و استکبار ستیزی است و از اینرو با توجه به اهمیت موضوع پژوهش حاضر ضرورت پژوهش حاضر روشن می گردد.
پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهشهای گسترده ای در زمینه آثار و اندیشههای علامه اقبال لاهوری به انجام رسیده است که می توان به مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری (ر.ک: موج زخود رسته، ۱۳۸۸) و مقالاتی که در مجلات و همایشهای علمی منتشر می شود اشاره کرد. جستجوی نویسندگان مقاله حاضر در رابطه با استکبار ستیزی در شعر اقبال نشان می دهد تاکنون تحقیق مستقلی در اینباره صورت نپذیرفته است. لیکن درباره بررسی موانع بیداری و پیشرفت جوامع اسلامی از دیدگاه اقبال لاهوری (ر.ک: پارسا،۱۳۸۸: ۱۶۰-۱۷۰) و نیز
۱. مولوی، ۱۳۶۸: ۴۴۱

۲۳۰ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
اندیشه وحدت جهان اسلام در شعر اقبال (ر.ک: سرباز ، ۱۳۸۸ ۷۶۲-۷۷۳) که می تواند به نوعی از مولفه های استکبار ستیزی تلقی گردد مقالاتی نوشته شده است. همچنین مولفه های پایداری در شعر فارسی علامه اقبال لاهوری نیز به انجام رسیده است. (ر.ک: امیری خراسانی و احسانی، ۱۳۹۳)
.۱ معنا و مفهوم «استکبار» و «استکبار ستیزی» استکبار در لغت از ریشه کبر به معنای عظمت و بزرگی قدر است (قرشی، ۱۳۷۱، ج ۶: ۷۲) که
این کبر حالتی ناشی از اعجاب نفس و احساس خود برتر بینی است راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ ۶۹۷) بنابراین میتوان نتیجه گرفت که استکبار دارای دو وجه است. یکی آن که انسان در شرایط زمانی و مکانی مناسب طلب بزرگی و عظمت کند که در این صورت امری شایسته و پسندیده است و دیگر آنکه وی ابراز بزرگی نماید در حالی که در واقع آنگونه نیست. (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲: ۶۹۷ اصرار بر نشنیدن سخن حق و پذیرش دعوت الهی نیز جلوه دیگری از معنا و مفهوم استکبار است که مفسران به آن تأکید داشته اند. (ر.ک: طباطبایی، ۱۴۱۷، ج ۲۰:
دقت در آیات قرآن کریم در بحث استکبار نشان می دهد گفتمان استکباری در دو سطح فردی و اجتماعی قابل بررسی بوده و ظهور و بروز می یابد برداشت اول از استکبار ناظر بر فرد است. بدین معنا که این آیات مستکبران را کفاری میدانند که در برابر دعوت الهی سر به تسلیم فرو ننهاده اند و در مقابل خداوند عصیان ورزیده.اند این گروه از مستکبران در هر قشر و طبقه ای اعم از فقیر و غنی حاکم و محکوم وجود دارند قرآن عامل اصلی ایستادگی و عدم تسلیم در برابر پیامبران الهی را در بعد فردی وضعیت کبر در اوضاع نفسانی می داند.» (مهدوی و باب اناری، ۱۳۹۰: ۱۷۵) و «برداشت دوم از لفظ استکبار ناظر بر اجتماع است. آیاتی از قرآن، مستکبران را کفاری معرفی میکند که دارای موقعیتهای اقتصادی، نظامی و سیاسی در جامعه هستند و عده ای را تحت سلطه خود در میآورند این دسته از کفار علاوه بر اینکه در بعد فردی نسبت به آیات الهی استکبار میورزند خلق خدا را نیز کوچک شمرده و بر ایشان تکبر می ورزند مهدوی و باب اناری، ۱۳۹۰: ۱۷۵)
از سوی دیگر سه سطح اعتقادی، روحی و روانی و اجتماعی را نیز برای معنا و مفهوم استکبار در قرآن ذکر کرده اند که سطح اعتقادی آن ریشه در بی اعتقادی به معاد و روز جزا دارد و سطح روحی و روانی آن با برتری جویی و علو و خود برتر بینی همراه است و سطح اجتماعی آن نیز با بی نیاز دیدن خویش از خداوند و رفاه زدگی همراه است. (ر.ک: افتخاری

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۱
و باباخانی، ۱۳۹۴: ۵۱) فرقانی اصول بنیادین مبارزه با استکبار را حول محورهای خودباوری و اعتماد به نفس، برخورد تهاجمی و شکیبایی و پایداری در مبارزه دسته بندی می.کند فرقانی، ۱۳۸۳: ۲۸_۳۲) ۲ نگاهی به زندگی و اندیشه علامه اقبال لاهوری علامه محمد اقبال لاهوری در قرن نوزدهم میلادی متولد شد و در قرن بیستم حیاتی تازه به کالبد فرسوده جامعه اسلامی بخشید امیری خراسانی و احسانی، ۱۳۹۳: ۲) اقبال شاعر بزرگ فارسی گوی شبه قاره هندوستان است. توانمندی و مهارت سخنور فاری زبان در سایه انس و الفت با قرآن مجید به آثار او لطافت و معنویتی خاص بخشیده است. اقبال در جای جای اشعار خود از آیات قرآن و احادیث به طرق مختلف استفاده کرده است که بیانگر عقاید و نظرات و مشرب روحانی و عقاید دینی و تربیتی اوست در یک کلام مضمون شعر اقبال بیان عشق به دین، قرآن، پیامبر (ص) و ائمه بزرگوار (ع) است که برای بیان افکار و احساسات خود برگزیده است. (یوسف پور، ۱۳۸۵: ۱۵۴)
علامه اقبال در زمانی چشم به جهان گشود که دورۀ انحطاط و زوال ملت مسلمان بود و برای مسلمانان گویا قیامت صغری بود در این زمان نیز تصورات منفی نسبت به زندگی وجود داشت و استعمار غرب به قسمت اعظم دنیای مسلمانان احاطه داشت. بنابراین در این زمانه شک و تردید یأس و نا امیدی و سرگردانی حاک بود و علامه اقبال در این دوره به انسان درس شجاعت و دلاوری می .داد فراقی ۱۳۸۶ (۳۳۴) علی شریعتی در اینباره بیان داشته است: «من وقتی به اقبال می اندیشم علی گونه ای را میبینم انسان را بر گونۀ علی، اما بر اندازه های کمی و کیفی متناسب با استعدادهای بشری قرن بیستم.» (شریعتی، ۱۳۶۹: ۲۸)
بررسی مولفههای قرآنی استکبار ستیزی در شعر اقبال برای استکبار ستیزی راهکارهای مختلفی وجود دارد و قرآن کریم راهکارهایی چون صبر و پایداری، بهره بری از رهبری صالح و یاورانی صدیق اتحاد و انسجام، برخورد تهاجمی با استکبار، تحقیر و شکستن شکوه دروغین مستکبران و.... (ر.ک: موسوی، ۱۳۸۷: ۳۷-۴۱) در شعر علامه اقبال نیز مصادیقی از راهکارهای قرآنی برای استکبار ستیزی وجود دارد که خودشناسی توحید و خداباوری، وحدت و یکپارچگی شناخت شیطان و مبارزه با او و بالاخره پرهیز از ترس و ناامیدی در این بخش از مقاله مورد بررسی قرار می گیرند و مصادیق قرآنی موارد ذکر شده بیان میشود و سپس شعر اقبال بررسی خواهد شد.

۲۳۲ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۱-۳. خودشناسی
یکی از راهکارهای قرآن کریم برای مبارزه با استکبار خودشناسی است. «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمّ پس انسان مغرور باید بنگرد که از چه آفریده شده است؟ (طارق، ۵) وَلَا یَذْکُرُ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ وَلَمْ یَکُ شَیْئًا» آیا آدمی برای ایمان به معاد) متذکر آن نمی شود که اول که هیچ محض و معدوم صرف بود ما او را ایجاد کردیم؟ مریم، ۶۷) «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهُ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» ای اهل ایمان شما (ایمان) خود را محکم نگاه دارید که اگر همه عالم - گمراه شوند و شما به راه هدایت باشید زیانی از آنها به شما نرسد بازگشت همه شما به سوی خداست و همه شما را به آنچه کردید آگاه میسازد (مائده (۱۰۵) یکی از ابعاد این خودشناسی که می تواند به مبارزه با استکبار بیانجامد، در روایت حضرت علی (ع) بیان شـ شده است که می فرمایند: «من عرف نفسه جاهدها، و من جهل نفسه اهملها» کسی که خود را بشناسد با آن مجاهده می کند و کسی که به خویشتن جاهل باشد نفس خود را وا می گذارد خوانساری، ۱۳۶۰، ج ۵: ۱۷۷) در تفسیر نور ذیل آیه ۱۰۵ سوره مائده پیامهای آیه ذکر شده است که بسیاری از آنها را می توان به عنوان مولفههای دربارۀ استبکار ستیزی در نظر گرفت: ۱. در راه حق، از تنهایی نترسیم عَلَیْکُمْ أ ۲. اگر حریف دیگران نمیشویم حریف ن انحراف جامعه، مجوز گناه کردن افراد نـ
یَضُرُّکُمْ
أَنْفُسَکُمْ ..
۴. در قیامت هر کس مسئول کار خویش است. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ» ۵. در پی کشف و افشای عیوب دیگران نباشیم. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ» اهل ایمان بر رفتار و کردار ناروای گمراهان و عقائد باطل آنان مؤاخذه نخواهند شد. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ»
۷. در راه نجات دیگران، خودتان غرق نشوید. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ» چنان باید تربیت شویم که فساد محیط و جامعه در ما تأثیر نگذارد. «لا یَضُرَّکُمْ ۹. روحیه ی خود را به خاطر انحراف دیگران از دست ندهیم. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لَا یَضُرُّکُمْ
مَنْ ضَلَّ» ۱۰. گرچه منحرفان در کمین هستند اما راه مصونیت یافتن هدایت پذیری است. «لا
یَضُرُکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ» ۱۱. ایمان به معاد، عامل خودسازی است. «إِلَى اللَّهُ مَرْجِعُکُمْ»

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۳
۱۲. پیروی از نیاکان و تقلید کورکورانه از دیگران در قیامت نجات بخش انسان نیست،
بلکه هر کس باید پاسخگوی راه و عمل خویش باشد. عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ... فَیُنَبِّئُکُمْ ۱۳ رفتار و کردار انسان در دنیا فرجام او را در قیامت روشن میکند. فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (قرائتی، ۱۳۸۳، ج ۲: ۳۸۶)
در شعر علامه اقبال نیز خودشناسی به عنوان مقدمه ای برای مبارزه با استعمار و استکبار جایگاه ویژه ای دارد اقبال مخاطب را به خودشناسی و خودآگاهی دعوت می کند و این شناخت خود را به مرتبۀ انسانی و جایگاه انسان در مقابل پروردگار نیز ارتباط می دهد. بعضی از ابیاتی که اقبال درباب خودشناسی ذکر کرده است از این قرارند طبیب نکته دید از نگاهش
رس
خودی اندر او رعشه دار است
روبهی آموختم از خویش دور افتاده ام
چاره پردازان به آغوش نیستــــانم بـــرید
من که رمز شهریاری باغلامان گفته ام
بنده ی تقصیر دارم پیش سلطانم برید
گاه شاهی به جگر گوشه ی سلطان ندهند
گاه باشد که به زندانی چاهی بخشند
همه ناز بی نیازی همه ساز بی نوایی
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۴۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۴۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۲۵۳
۵ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۲۴۵
دل شاه لرزه گیرد زگدای بی نیازی

۲۳۴ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
قلندران که به تسخیر آب و گل کوشند
زشاه باج ستانند و خرقه می پوشند
به جلوتند و کمندی به مهر ومه پوشند
به خلوتند وزمان و کمان در آغوشند
با توانایی صداقت توأم است
گر خودآگاهی همان جام جـــم
است
۲۳ توحید و خداباوری
در قرآن کریم یکی از راهکارهای مبارزه با استعمار گسترش توحید و خداشناسی عنوان شده است، چراکه به بیان قرآن کریم مستکبران کسانی هستند که دعوت الهی و توحید را قبول ندارند. «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لَنَخْرِ جَنَّکَ یَا شُعَیْبُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنَا أَوْ لَتَعُودُنْ فِی مِلَّتِنَا قَالَ أَوَلَوْ کُنَّا کَارِهِینَ» (اعراف (۸۸) تفسیر اثنی عشری درباره این آیه آورده است: «بعد از دعوت شعیب قوم را به توحید: قالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ: گفتند جماعت بزرگان آنانکه نخوت و تکبر میکردند از قوم شعیب در قبول توحید و عبادت خدا و نبوت شعیب، لَنُخْرِ جَنَّکَ یا شُعَیْبُ: هر آینه البته خارج میکنیم تو را ای شعیب، وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا و کسانی که ایمان آورده اند با تو از قریه و شهر خودمان حاصل: تو را با مؤمنین نفی بلد و تبعید می نمائیم، أَوْ لَتَعُودُنّ فِی مِلّتِنا: یا عود کنید در کیش ما که کفر است، یعنی میان ما و شما یکی از این دو امر خواهد بود یا اخراج شما از این قریه یا عود شما در کفر. شعیب علیه السلام گرچه هرگز داخل ملت آنها نبودند به دلایل قاطعه و براهین ساطعه که انبیاء را جایز نیست بر ملت کفر بوده باشند لکن قوم تغلیب جماعت کردند بر واحد. یا بنابر عقیده فاسده خود که شعیب علیه السّلام اول مذهب ایشان داشته خطاب کردند او و مؤمنان را به خطاب مذکور، و شعیب نیز جوابشان را بر طبق سؤالشان داد، قالَ أَ وَ لَوْ کُنَّا کارِهِینَ: فرمود شعیب از روی انکار، اگر چه ما کاره باشیم بدین شما ما را جبر و قهر کنید، یعنی چگونه ما به طوع و رغبت به دین شما در ،آئیم و حال آنکه بطلان آن را دانسته ایم، مگر آنکه به قهر و جبر
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۵۳
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۳۶

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۵
برگردانید.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، ۱۳۶۳، ج ۴: ۱۳۹) رهبر معظم انقلاب اسلامی در شرح این آیه می فرمایند در طول دعوت انبیاء، مستکبران کسانی بودند که دعوت الهی و توحید را قبول نکردند و با آن به مقابله برخاستند و زور گفتند. وقتی پیامبر سخن حق میگوید و مردم را به حق دعوت میکند، مستکبران می گویند اگر زیاد حرف بزنی تو را اخراج میکنیم این لحن زورگویانه در مقابل دعوت داعی به حق است. این معنا و تصویری روشن از استکبار است که در دنیای ،امروز همان نظام سلطه می باشد و در محیط سیاسی دنیا همان روح ابر قدرتی و هر آن چیزی است که به سمت ابرقدرتی کشش داشته باشد و تمایل پیدا بکند قدرت هایی که هنوز ابرقدرت نیستند، اما خودشان را نیمه ابر قدرت میدانند آنها هم در برخوردشان همین طورند. خامنه ای، بی تا ۱۰) در شعر علامه اقبال لاهوری توحید و خداباوری جایگاه ویژه ای دارد
او در سینه او آرمید هر که خنجر بهر غیر الله کشید
رشته اش شیرازه افکار ما
لا الــــه ســـرمــای اســـــــرار مــا
از خیال بیش و کم آزاد شو گر خدا داری ز غم آزاد شو
وحدت و یک پارچگی
وحدت یکی دیگر از راهکارهای مبارزه با استکبار از دیدگاه قرآن کریم است. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» به حقیقت مؤمنان همه برادر یکدیگرند پس همیشه بین برادران ایمانی خود صلح دهید و خداترس و پرهیز کار باشید باشد که مورد لطف و رحمت الهی گردید. (حجرات ۱۰)
تفسیر روان جاوید ذیل آیه آورده است این آیه دلالت دارد بر آنکه اگر میان دو دسته از اهل ایمان فتنه و آشوب برپا شد و بجنگ و جدال کشید شما بموعظه و نصیحت آن دو دسته را با یکدیگر سازش دهید پس اگر یکی از آن دو دسته حاضر بصلح نشدند و بر دیگری جور و ستم نمودند با آنها مقاتله و جنگ نمائید تا رجوع نمایند بحکم خدا و پیغمبر و پس از رجوع بعدالت میان آن دو دسته . حکم کنید و اصلاح نمائید و حکم بعدل و داد اختصاص باین
اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۴۴ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۶۳ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۶۴

۲۳۶ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی - جلد سیزدهم
مورد ندارد همیشه باید بعدالت حکم نمود چون خدا دوست دارد حکومت کنندگان بعدل و داد را. ثقفی تهرانی، ۱۳۹۸ق، ج ۵: ۴۱)
در شعر علامه اقبال نیز دعوت به وحدت به چشم می خورد و در حقیقت، اقبال مبارزه با استکبار و استعمار را در گرو حفظ وحدت میداند و تصریح میکند که اگر قومی وحدتش را از دست بدهد دچار مشکلات عدیده ای خواهد شد.
بدن
روح ملت را وجود از انجمن روح ملت نیست. وحدت افکار و کردار آفــــریـــــن تا شوی اندر جهان صاحب نگین
رشته و حدت چو قومی از دست داد صد گره بر روی کار ما فتاد ما که از قید وطن بیگانه ایم چون نگه نور دو چشمیم و یکیم از حجاز و چین و ایرانیم ما شبنم یک صبح خندانیم ما مست چشم ساقی بطحاستیم در جهان مثل می و میناستیم امتیازات نسب را پاک سوخت آتش او این خس و خاشاک سوخت چون گل صد برگ ما را بو یکیست اوست جان این نظام و او یکیست
٣-٤ شناخت شیطان و مبارزه با او داستان شیطان و رانده شدن او از درگاه الهی که در سوره مبارکه اعراف ذکر شده است، بسیار آموزنده و قابل تأمل است و از سوی دیگر مبارزه با شیطان به نوعی مبارزه با استکبار و خوی استکباری تلقی می شود. «وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتَکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ قَالَ فَاهْبِطْ مِنْهَا فَمَا یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَرَ فِیهَا فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۳۷۹ اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳: ۳۷۹ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۵۳ ۴ اقبال لاهوری، ۱۳۸۲: ۱۶

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۷
قَالَ أَنْظِرْنِی إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ قَالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنْ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ مَ لَأَتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکرینَ» (اعراف، ۱۱-۱۷) و همانا شما آدمیان را بیافریدیم و آن گاه که بدین صورت کامل آراستیم، فرشتگان را به سجده آدم مأمور کردیم همه سجده کردند جز شیطان که از جمله سجده کنندگان نبود خدای متعال بدو :فرمود چه چیز تو را مانع از سجده (آدم) شد که چون تو را امر کردم نافرمانی کردی؟ پاسخ داد که من از او بهترم که مرا از آتش و او را از خاک آفریده ای. خدا به شیطان فرمود: از این مقام فرود ،آ که تو را نرسد که در این مقام بزرگی و نخوت ورزی، بیرون شو که تو از زمره پست ترین فرومایگانی شیطان گفت: حال که رانده درگاه شدم مرا تا به روزی که خلایق برانگیخته شوند مهلت ده. خدا فرمود: البته مهلت خواهی داشت. شیطان گفت که چون تو مرا گمراه کردی من نیز البته در کمین بندگانت در سر راه راست تو مینشینم آن گاه از پیش روی و از پشت سر و طرف راست و چپ آنان در می آیم و هر یک از قوای عامله و ادراکی آنها را به میل باطل میکشم)، و بیشتر آنان را شکر گزار نعمتت نخواهی یافت.
در تفسیر نمونه ذیل آیه آمده است: سجده فرشتگان برای آدم به معنی «سجده پرستش» نبوده است زیرا پرستش مخصوص خداست، بلکه سجده در اینجا به معنی خضوع و تواضع است.» مکارم شیرازی ، ۱۳۸۶، ج ۲: ۲۹ در تفسیر طیب البیان نیز می خوانیم: «خیریه نار بر طین دلیل بر خیریه ابلیس بر آدم نیست زیرا مناط خوبی و بدی در مکلف اطاعت و معصیت است، اخلاق حمیده و رذیله ایمان و کفر و علم و جهل و آدم مطیع و متخلق باخلاق حمیده و دارای ایمان و علم و معصوم از معاصی و خطاء بود و ابلیس عاصی و متکبر و کافر و جاهل
بوده و ندانسته» (طیب، ۱۳۷۸، ج ۷ (۲۸۳) در تفسیر نور نیز پیامهای آیه چنین بیان شده است ۱. تکبر نه تنها برای افراد عادی خطرناک است بلکه برای آنان که مقام عالی دارند و همنشین فرشتگان در ملأ اعلی هستند و سالها و قرنها سابقه ی عبادت دارند نیز خطر دارد. «فَاهْبِطُ، فَاخْرُجْ»
۲. نه علم و شناخت شیطان به خدا نجات بخش است و نه عبادت های طولانی او، بلکه راه نجات، تسلیم است. «تَتَکَبَّرَ فِیهَا فَاخْرُجْ»
. تکبر در برابر فرمان خداوند، سبب حبط و نابودی عمل می شود. «فَاهْبِطُ ... فَاخْرُجْ» . گاهی یک لحظه تکبر در برابر فرمان خداوند سبب سقوط دائمی است. «تَتَکَبَرَ
فِیهَا فَاخْرُجْ »

۲۳۸ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۵. نتیجه ی تکبر و خود بزرگ بینی کوچکی و خواری است. آری، نتیجه ی گفتن «من «أَنَا خَیْرٌ»، شنیدن جوابِ فَاخْرُجْ إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ» است. (قرائتی، ۱۳۸۳، ج۳: ۲۹) در شعر علامه اقبال لاهوری نیز شیطان و مبارزه با او مورد توجه بوده است
بهترم»،
ای بسا شیطان که ادریسی کند ای بسا آدم که ابلیســی کنـــــدا زیر پای او جهان چــــــار ســــوست مرد میدان زنده را الله هــــــوســــــت ۲ بگو با من که شیطان پرورده کیست مرا گویی که از شیطان حذر کن ه پرهیز از ناامیدی و ترس
پرهیز از ناامیدی و ترس یکی از راهکاری قرآن کریم برای مبارزه با استکبار و مستکبران است. وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» شما هرگز سستی نکنید و (از فوت متاع دنیا) اندوهناک نشوید، زیرا شما فیروزمندترین و بلندترین ملل دنیایید اگر در ایمان ثابت قدم باشید. (آل عمران (۱۳۹) دربارۀ شأن نزول این آیه میخوانیم این آیه همچون دیگر آیات سوره آل عمران در مدینه بر پیامبر اسلام (ص) نازل گردیده است. زهری و قتاده و ابن نجیح گویند: این آیه به عنوان تسلیت برای مسلمین به خاطر جراحت و کشتاری که در غزوه احد به آنان وارد شده بود، نازل گردید و خداوند اراده فرمود کفار را مرعوب سازد لذا به مسلمین فرمان داد که مشرکین را دنبال کنند و ضمن تشویق و تحریض آنها را از سستی ورزیدن و حزن و اندوه نهی فرمود و به آنها وعده داد که در صورتی که به ایمان به خدا تمسک بجویند. سرانجام پیروزی با آنان خواهد بود زیرا مشرکین قصد داشتند به مدینه برگردند و مسلمین را غارت نمایند. وقتی که فهمیدند که مسلمین به خود آمده و قصد تعقیب آنها را دارند ترسیدند.» (محقق) سبزواری، ۱۳۵۹ (۱۵۱)
برخی از پیام های این آیه در تفسیر نور چنین بیان شده است
۱. شکست موضعی د در یک جنگ نشانه ی شکست نهایی مسلمانان نیست. «وَ لا تَهِنُوا وَ
لَا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ»
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۱۹۱ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳ ۴۳۰ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۴۳۳

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۳۹
۲. رهبر باید روحیه ها را تقویت کند. «وَ أَنْتُمُ الأَعْلَوْنَ...»
. اگر به ایمان و اطاعت برگردید، در جنگ ها به پیروزی خواهید رسید. «وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ
إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» ۴. در سایه ی ایمان، می توان بر همه جهان غالب شد. «أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» ۵. پیروزی و شکست ظاهری ملاک نیست برتری به خاطر عقاید صحیح و : تفکر سالم اصل است. «وَ أَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ»
۶. در جهان بینی ،مادی عامل پیروزی سلاح و تجهیزات است، ولی در بینش الهی، عامل پیروزی ایمان است. «إِنْ کُنتُمْ مُؤْمِنِینَ» (قرائتی، ۱۳۸۳، ج ۱: ۶۱۴) در شعر اقبال نیز پرهیز از ناامیدی و ترس برای مبارزه با استعمار و استکبار به چشم می خورد: تا امید از آرزوی پیهم است
نا امیدی را زندگـــــــانی ،
است
ناامید همچو ور افشاردت گرچه ا
دی زیا می آردت
عشق شبخونی زدن بر لامکان
گور را نادیده رفتن از جهان ۲
ای مثـــال مــــــرده در صندوق گور
می توان برخاستن بـــــی بـــــانگ صــــور
تو از این نه آسمان ترسی مترس
از فراخـــای جهــــان تـــــرسـی متـــرس ۴
اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۶۴ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۲ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۳
.۴ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۲۸۳

۲۴۰ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
صبحگاهان شد به شیر بیشه ای
با پرستاری وفــــــا انــــــدیشـــه ای
خواجه ای نیست که چون بنده پرستارش نیست
بنده ای نیست که چون خواجه پرستارش نیست
هر که از چار جهات آزاد شد
چون فلک از هر جهت آزاد شد
نتیجه گیری
در این پژوهش مولفههای استکبار ستیزی قرآنی در شعر اقبال لاهوری مورد بررسی قرار گرفت. در شعر علامه ،اقبال که مسلمانی است با ویژگی درک درست اسلام، مفاهیم دینی در اوج خود تبلور یافته است شعر اقبال در واقع شعر بیداری و روشنگری است و هدف او، حرکت دادن مخاطب از بی تفاوتی به انقلابی گری و روحیۀ مبارزه طلبی و استعمار و استکبارستیزی است عدالت و قسط دو رسالت اصلی انبیاء است که حرکت انسان به سوی کمال نیز به آن گره خورده است. بنابراین از منظر دین آسمانی اسلام و قرآن کریم، استکبار ستیزی و مبارزه با ظلم و جور جایگاه مهمی دارد در شعر اقبال با توجه به مفاهیم قرآنی، استبکار ستیزی حول محورهای خودشناسی خداشناسی وحدت مبارزه با شیطان و پرهیز از ناامیدی و ترس مطرح شده است. در واقع علامه اقبال می کوشد تا مخاطب را به خودشناسی که مقدمه خداشناسی است دعوت کند سپس جوامع انسانی و اسلامی را به وحدت دعوت نماید و پس از آن راه و رسم شناخت ظالم و مستکبر را به وی شناسانده و وی را از ترس و ناامیدی برحذر دارد.
کتابنامه
قرآن کریم ترجمه مرحوم الهی قمشه ای)
نهج
البلاغه، (۱۳۸۴)، ترجمه محمد دشتی قم موسسه فرهنگی انتشاراتی شاکر
اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳: ۶۷ اقبال لاهوری ، ۱۳۴۳ ۲۵۵ اقبال لاهوری، ۱۳۴۳: ۷۷

جستاری در استکبار ستیزی قرآنی در اشعار اقبال لاهوری / ۲۴۱
۱. افتخاری، اصغر و باباخانی مجتبی (۱۳۹۴)، «معناشناسی استکبار در قرآن کریم» فصلنامه آموزههای قرآنی شمارهٔ ۲۱ بهار و تابستان، صص: ۲۷-۵۳ ۲ اقبال لاهوری، محمد، (۱۳۴۳)، کلیات اشعار فارسی به کوشش احمد سروش، تهران: انتشارات کتابخانه سنایی
اقبال لاهوری محمد (۱۳۸۲) کلیات اقبال لاهوری به کوشش اکبر بهداروند (با) مقدمه حضرت آیت الله خامنهای تهران نشر زوّار
۴ امیری ،خراسانی ،احمد و احسانی عبدالحمید (۱۳۹۳)، «مولفههای پایداری در اشعار فارسی علامه اقبال لاهوری»، فصلنامۀ ادبیات پایداری سال ،ششم شماره یازدهم پاییز و زمستان، صص: ۱-۲۴
۵ آبسالان، محب علی (۱۳۸۸)، «عبای مشرقی؛ نگاهی به جهان بینی اقبال لاهوری (خدا) انسان خود و جهان مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری، صص ۱۵
۴۳
۶. پارسا، سید احمد، (۱۳۸۸)، «بررسی موانع بیداری و پیشرفت جوامع اسلامی از دیدگاه اقبال لاهوری»، مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری، صص:
۰-۱۶۰
ثقفی تهرانی ،محمد (۱۳۹۸ق) تفسیر روان ،جاوید تهران: انتشارات برهان
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۱)، وحی و نبوت در قرآن، قم: انتشارات اسراء
۹ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین (۱۳۶۳) تفسیر اثنی عشری تهران: انتشارات میقات ۱۰. خامنه ای سید علی بی تا استکبار ستیزی در کلام حضرت آیت الله خامنه ای پیشخوان شماره (۳۲) به کوشش دفتر حفظ و نشر و آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای ۱۱. خوانساری، محمد بن حسین، (۱۳۶۰)، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و
در الکلم، به تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی تهران: انتشارات دانشگاه تهران ۱۲. راغب اصفهانی حسین بن محمد (۱۴۱۲ق)، المفردات فی غریب القرآن، بیروت نشر دار العلم
۱۳. سبحانی، جعفر، (۱۳۷۰)، منشور ،جاوید، قم: انتشارات توحید ۱۴. سرباز، حسن، (۱۳۸۸)، «محمد اقبال لاهوری و اندیشۀ وحدت جهان اسلام»، مجموعه مقالات همایش بین المللی بزرگداشت علامه اقبال لاهوری، صص: ۷۶۲-۷۷۳ ۱۵ شریعت ،على (۱۳۶۹) ما و ،اقبال تهران: انتشارات الهام

۲۴۲ / مجموعه مقالات یازدهمین همایش بین المللی پژوهشهای قرآنی – جلد سیزدهم
۱۶. طباطبایی، سید محمد حسین، (۱۴۱۷ق) المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۱۷. طیب، سید عبدالحسین (۱۳۷۸)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام ۱۸. فراقی ،تحسین (۱۳۸۶)، «تأثیر مولوی بر اندیشهٔ محمد اقبال لاهوری»، آیینه میراث، دوره جدید سال ،پنجم شماره سوم، صص ۳۳۱-۳۴۳ ۱۹. فرقانی قدرت الله (۱۳۸۳)، استکبار ستیزی در قرآن قم پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه
۲۰. قرائتی، محسن، (۱۳۸۳)، تفسیر نور تهران مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن
۲۱. قرشی، سید علی اکبر (۱۳۷۱) قاموس ،قرآن تهران: دار الکتب الاسلامیه ۲۲ محقق سبزواری محمد باقر بن محمد (۱۳۵۹) نمونۀ بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامه و خاصه کنگرۀ هزارۀ شیخ طوسی در دانشگاه مشهد)،
:تهران: انتشارات اسلامی ۲۳. مکارم شیرازی ،ناصر (۱۳۸۶) برگزیده تفسیر نمونه با همکاری جمعی از فضلا، به تنظیم احمد علی ،بابایی تهران دار الکتب الاسلامیه ۲۴ موج زخود رسته (۱۳۸۸) مجموعه مقالات همایش بین المللی علامه اقبال لاهوری سیستان و بلوچستان مرکز مطالعات شبه قاره و آسیای جنوبی ۲۵. موسوی سید صمد، (۱۳۸۷)، «استکبار و شیوههای مبارزه با آن در قرآن»، مبلغان، شمارۀ ۱۰۹ آبان و آذر، صص: ۳۱-۴۱
۲۶ مولوی، جلال الدین محمد (۱۳۶۸) کلیات شمس تبریزی به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیر کبیر ۲۷. مهدوی، اصغر و باب ،اناری، مهدی (۱۳۹۰)، «کاربرد قدرت نرم از ناحیه استکبار؛ رویکردی قرآنی»، دو فصلنامۀ دانش سیاسی سال ،هفتم شمارۀ ،دوم، پاییز و زمستان، صص:
۲۰۴-۱۶۷
۲۸. یوسف پور ،پوران (۱۳۸۵)، «تأثیر آیات و احادیث در اشعار مولانا اقبال لاهوری»
فصلنامه ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی خوی شماره ۵، صص: ۱۵۴-۱۷۹